Протојереј Александар Шмеман

Молитвата на св. Ефрем Сирин

Господи и Владико на мојот живот, дух на мрзеливост, безволност, властољубие и празнословие не давај ми.

Дух на целомудрие, смирение, трпение и љубов, дарувај ми, на твојот слуга.

Да, Господи Цару, дарувај ми да ги согледувам моите прегрешенија и да не го осудувам мојот брат, зашто Си благословен во вековите на вековите. Амин.

Оваа молитва се чита два пати на крајот на секоја служба во текот на постот од понеделник до петок (но не во сабота и недела бидејќи службите во овие денови се разликуваат од посните служби). При првото читање се прават метании по секоја прозба. Тогаш сите се поклонуваме дванаесет пати говорејќи: „Боже, очисти ме грешниот“. Целата молитва се повторува и на крајот се прави една метанија.

Зошто оваа кратка и едноставна молитва зазема толку важно место во целокупното богослужение за време на постот? Затоа што на едноставен начин ги набројува сите негативни и позитивни елементи на покајанието и сочинува, ако може така да се каже, „потсетник“ за нашиот индивидуален подвиг во постот. Овој подвиг е насочен најпрво кон ослободување од некои основни духовни болести кои го формираат нашиот духовен живот и ни оневозможуваат дури и да почнеме да се свртуваме кон Бога.

Основната болест е мрзеливоста. Тоа е онаа чудна мрзеливост и пасивност на целото наше битие, која постојано нѐ турка „надолу“ наместо „нагоре“, која постојано нѐ убедува дека промената не е можна, ниту пак пожелна. Всушност, тоа е длабоко вкоренетата циничност која на секој духовен предизвик му одговара со „чуму, заради што?“ и го прави нашиот живот огромна духовна пустелија. Тоа е коренот на секој грев, зашто ја труе духовната енергија уште во самиот извор.

Резултатот од таквата мрзеливост е „унинието“ — малодушноста. Тоа е состојбата на безнадежност, којашто сите духовни Отци ја сметале за најголема опасност за душата. Безнадежноста е неможност човек да види било што добро или позитивно; таа е сведување на сѐ на негативизам и песимизам. Тоа навистина е демонска сила во нас, зашто ѓаволот во основа е лажго. Тој го лаже човекот за Бога и за светот; го исполнува животот со темнина и негација. Безнадежноста е самоубиство на душата, зашто ако го обземе човека, тој е апсолутно неспособен да ја види светлината и да ја посакува.

„Љубоначалие“ — Властољубие! Колку и да изгледа чудно, токму мрзеливоста и безнадежноста го исполнуваат нашиот живот со властољубие. Изопачувајќи го целиот наш став кон животот и правејќи го бесмислен и празен, тие нѐ присилуваат да бараме надомест во радикално погрешната поставеност кон другите личности. Ако мојот живот не е свртен кон Бога, ако не е насочен кон вечни вредности, тогаш неизбежно ќе стане себичен и егоцентричен, а тоа значи дека сите други битија ќе станат средство замое сопствено задоволување. Ако Бог не е Господ и Господар на мојот живот, тогаш јас постанувам свој господ и господар — апсолутен центар на сопствениот свет и почнувам сѐ да вреднувам во контекст на моите потреби, моите идеи, моите желби и моите судови. Властољубието со тоа е суштинска изопаченост во мојот однос кон другите битија, тоа е барање тие да ми се потчинат. Тоа не е секогаш изразено во конкретна побуда да се владее и да се доминира над „другите“. Тоа може да се пројавува како рамнодушност, презир, незаинтересираност, безобѕирност и непочитување. Тоа е навистина мрзеливост и безнадежност, но овојпат вперени кон другите; со тоа духовното самоубиство се надополнува со духовно убиство.

Конечно, празнословието. Од сите созданија, само човекот го има дарот на говор. Сите Отци во тоа го препознаваат самиот „печат“ на Образот Божји во човекот, зашто Самиот Бог се откри како Слово (Јн. 1, 1). Но, како најголем дар тој е истовремено и најголема опасност. Како основен израз на човекот, средство за негово самореализирање, тој е, од истата причина, и средство за негов пад и самоуништување, за предавство и грев. Словото спасува и словото убива; речта вдахнува и речта труе. Речта е орудие на Вистината и средство за демонска лага. Имајќи крајно позитивна сила, има и огромна негативна сила. Таа навистина создава, во позитивна или негативна насока. Кога отстапува од своето божествено потекло и намена, речта станува „празна“. Тогаш ги „спроведува во сила“ мрзеливоста, безнадежноста, властољубието, а животот го претвора во пекол. Тогаш станува самата сила на гревот.

Ова се четирите негативни „предмети“ на покајанието. Тоа се пречките коишто треба да се отстранат. Но само Бог може да ги отстрани. Оттука првиот дел на великопостната молитва, тој крик од длабочините на човековата беспомошност. Потоа молитвата се префрла на позитивните цели на покајанието, кои повторно ги има четири.

Целомудрие! Ако овој израз не се сведе, како што тоа често и погрешно се прави, само на неговата полова конотација, тој се сфаќа како позитивна спротивност на мрзеливоста. Точниот и целосен превод на грчкиот збор „софросини“ и црковнословенскиот „целомудрие“ би требало да биде „сосредоточеност на умот“. Мрзеливоста е, пред сѐ, растуреност, скршеност на нашата визија и енергија, неспособност да се согледа целината. А нејзината спротивност е токму целовитоста. Ако вообичаено под целомудрие подразбираме добродетел спротивна на половата распуштеност, тоа е затоа што скршениот карактер на нашето постоење никаде подобро не се пројавува отколку во половата острастеност — во отуѓувањето на телото од животот и контролата на духот. Христос ја обновува целовитоста во нас, а тоа го прави со обновување на вистинскиот опус на вредности преку наше враќање кон Бога.

Првиот и најчудесен плод на оваа целовитост или целомудрие е смирението. За него веќе зборувавме. Тоа е, пред сѐ, победа на вистината во нас, отстранување на сите лаги во коишто обично живееме. Само смирението е способно за вистина, за согледување и прифаќање на нештата онакви какви што се, а со тоа и согледување на Божјото величие и добрина и љубов во сѐ. Затоа е речено дека Бог е милостив кон смирените и дека им се противи на горделивите.

Целомудрието и смирението природно ги следи трпението. „Природниот“ или „паднатиот“ човек е нестрплив, зашто бивајќи слеп во однос на самиот себе тој, брза да го суди и осудува другиот. Имајќи кршливо, непотполно и искривено знаење за сѐ, тој сите нешта ги мери според сопствените вкусови и идеи. Рамнодушен кон секого освен кон себеси, тој сака животот да му биде успешен тука и сега. Трпението, меѓутоа, е навистина божествена добродетел. Бог е трпелив не затоа што е „попустлив“, туку затоа што Тој ја гледа длабочината на сѐ што постои, затоа што внатрешната стварност на нештата, којашто во нашето слепило ние не можеме да ја видиме, Нему Му е отворена. Колку поблиску доаѓаме до Бога, стануваме сѐ потрпеливи и сѐ повеќе го одразуваме безграничното почитување кон сите битија, што е и токму Божјата особина.

Конечно, круната и плодот на сите добродетели, на секој раст и подвиг, е љубовта — онаа љубов која, како што веќе кажавме, може само Бог да ја даде — дарот кој е цел на сите духовни подготовки и подвизи.

Сето ова е собрано и опфатено во завршната прозба на молитвата, во којашто молиме „да ги согледаме своите прегрешенија и да не го осудуваме својот брат“. Затоа што, конечно, постои само една опасност: гордоста. Гордоста е изворот на злото, а сето зло е горделиво. Сепак, не е доволно само да ги согледам своите гревови, зашто дури и оваа очигледна добродетел може да се претвори во гордост. Духовните списи изобилуваат со предупредувања за суптилните облици на лажната побожност којашто, реално, под плаштот на смирението и самоосудувањето може да доведе во вистинска демонска горделивост. Кога „ќе ги увидиме сопствените прегрешенија“ и „нема да ги осудуваме своите браќа“, кога, со други зборови, целомудрието, смирението, трпението и љубовта се едно во нас, тогаш и само тогаш во нас бива уништен најголемиот непријател: гордоста.

По секоја прозба од молитвата правиме метанија. Метаниите не се ограничени само на молитвата на св. Ефрем Сирин, туку сочинуваат една од карактеристичните одлики на целокупното посно богослужење. Овде, меѓутоа, најдобро е изразено нивното значење. Во долгиот и тежок подвиг на духовната обнова, Црквата не прави разлика помеѓу душата и телото. Целиот човек отпадна од Бога; целиот човек треба да биде обновен, целиот човек треба да се врати. Катастрофата на гревот лежи токму во победата на телесноста — животинското, нерационалното, похотта во нас — над духовното и божественото. Но, телото е возвишено, телото е свето, толку е свето што и Самиот Бог „постана тело“. Спасението и покајанието, според тоа, не значат презир за телото и негово запоставување, туку враќање на телото на неговата вистинска функција како израз и живот на духот, како храм на бесценетата човечка душа. Христијанскиот аскетизам не е борба против туку за телото. Од оваа причина, целиот човек — душа и тело — се покајува. Телото учествува во молитвата на душата како што и душата се моли преку телото и во телото. Метаниите, „психосоматскиот“ знак на покајанието и смирението, на обожението и послушноста, се, според тоа, par excellence посен ритуал.