Pravoslavna Ohridska Arhiepiskopija

Пишува: Павел Павлов

Авторот е професор по историја на Бугарската Црква на Богословскиот Факултет при универзитетот „Свети Климент Охридски“ во Софија, Бугарија.

Во почетокот на XXI-от век Балканот е исправен пред мошне сложена и единствена ситуација, дури и од гледна точка на последните два века од нашата историја. Една по една или во групи балканските држави постепено стануваат дел од Европската Унија (ЕУ). Грција одамна е член на ЕУ, а Бугарија и Романија веќе имаат потпишано присоединителни договори за членство во Унијата. Следуваат Србија и Црна Гора, Македонија и Албанија, а можеби и Турција. Од таа перспектива, во една догледна иднина, речиси сите традиционално православни заедници под претпоставка ќе се најдат во една широка по размери политичка и економска заедница на држави, слична по своето многуобразие на Римската, Византијската и Османската Империја. Во таа смисла, веќе политички е решено да се избледнат националните граници и постепено тие да исчезнат. Од една страна, тоа би било чудесно и полезно: на кого му требаат граници, коишто по дефиниција затвораат и ограничуваат етноси, црковни заедници и специфични национални структури. Станува разумно во тој случај прашањето: Што ќе се случи тогаш со „националните“ Цркви?

Процесите сврзани со проширувањето на ЕУ е повод повторно да го поставиме за дискусија прашањето за историската иднина на современата црковна парадигма на Балканот. Во таа насока важно е да направиме проценка и да побараме одговор во Преданието. Природно е да си го поставиме прашањето: Што ни останало од него, или, пак, сме загубиле сè?

На прв поглед изгледа дека после годините на комунизмот и посткомунизмот како веќе да не е неопходно враќање кон определени модели од минатото, зашто прво, тие не се сигурно вистинити, и второ, светот не сопрел за да нè чека нас. Со други зборови, динамиката на процесите е толку силна, што ќе ни треба исклучително творештво за да може да ја натфрлиме и премавнеме нашата изостанатост и изолација. Во денешно време на Балканот сè почесто се чувствува горчината од неуспехот на „народните Цркви“ и негативните последици од тој период (расколничко сознание, немањето желба за заедничарење, комплекси и омраза). Најголемата загуба е, сепак, загубата на соборноста, којашто, всушност, е загуба на црковното сознание, на католичноста (соборноста, сеопштоста, вечноста).

Во контекстот на дебатата изрично бележам дека не го поставувам прашањето на соборноста и филетизмот во полемички и критички аспект. Не сакам да барам виновни и да оправдувам невини. Зашто од таквото непрестано барање и избегнување на вина како уште да не сме ја созреле длабочината на она што се случило, имено, загубата на духовниот идентитет. Од една страна, идентитетот на балканските народи денес се определува и поддржува воглавно од државата. Освен тоа, со намалувањето на значењето на националната држава во ЕУ, идентитетот сврзан единствено со неа постепено ќе се загуби. Од друга страна, суштинскиот создател на духовниот идентитет – Црквата – е разделена на одделни „национални“ Цркви, кои се во таква состојба, што тешко дека би си ги запазиле јуриздикциите при бришењето на границите на диоцезите. Овие расудувања немаат намера да нè одвратат од евроинтеграцијата – напротив, тие се опит да се определат проблемите и да се бара нивното разрешување.

Неопходно е, исто така, да се потцрта дека поместните Цркви треба да бидат готови да се откажат од својот „национализам“. Исто така е верно дека тоа ќе биде „камен за препнување на мнозина“, зашто може да испадне (во одделни случаи) дека после нацинализмот не би останало ништо. Зашто се знае дека секое потчинување на одделна поместна Црква на државата означува егзистенцијална смрт за неа. Се разбира, Црквата не е антинационална, но таа е – може да се каже – наднационална. Таа не може да биде „дел“ од националната идеологија, зашто таа ги надминува времето и историјата. Во врска со тоа Владимир Лоски поразително точно споделува: „Оние што не го знаат добро Православието, си го претставуваат како федерација од национални Цркви, основани на еден политички принцип – државната Црква. Треба да сме исклучително неуки во канонските основи и во историјата на Источната Црква за да би се осмелиле да напарвиме слични обопштувања. Мнението, според коешто единството на дадена поместна Црква се засновува врз политички, етнички или културен принцип, се смета од страна на Православната Црква за ерес, специјално наречена филетизам.“ Лоски исто забележува дека „соборноста на Црквата без да биде привилегија на определено седиште или центар се осуштествува поскоро преку богатството и многуобразието на поместните традиции, коишто единодушно сведочат за едната Вистина – за тоа, кое се пазело секогаш, секаде и од сите“ (види Лоски, Вл. Очерк върху мистическото богословие на Източната Църква. С., 2005, с. 12).

Од една страна, за повеќето од балканските народи евроинтеграцијата се сврзува (и се исцрпува) есинствено со економското и политичко прилепување, од коешто се очекува да имаме финансиска полза, притоа – без никаква одговорност од наша страна. Од друга страна, улогата на штитеници во ЕУ го продлабочува натрупувањето на национални комплекси, кои и без тоа не се малку на Балканот. Во случајот важно е и неопходно е балканската духовна елита да изгради стратегија за нашето учество во духовното изградување на Европа. Според мене, она, со коешто би ги компензирале ниските рамништа на економија и политика е сеуште запазениот духовен идентитет и врската на минатото, коешто на Балканот е славно од духовна гледна точка, со иднината. Тоа се оправдува од фактот дека Европа е веќе изградена политички и економски, а единствено можеме полноценно и со достоинство да учествуваме во изградувањето на нејзиното духовно единство. Треба исто така да се забележи дека Црквата не суштествува само како културна декорација на човечкиот живот, макар и самата таа да формира култура. Црквата, имено, суштествува за ги насочува луѓето и народите кон есхатолошкото Царство Божјо, да создава еден особен однос кон светот, другите луѓе и Бога. Тоа би можело да се изрази со помош на различните видови култури (плурализам), но не и со разнообразни цивилизациско-духовни проблеми. Во таа смисла, цел на единството е еден заеднички етос, а не култура, коишто би можеле да бидат различни (обратно од „националните“ балкански Цркви – духовно единство за само еден јазик, една култура, еден народ).

Од исклучителна важност во тој процес е Црквата да го динамизира своето учество на сите нивоа од општествениот живот, самите Православни Христијани да станат активни во својата Црковна мисија. Зашто изолацијата на Православните во Европа може да ги маргинализира и да создаде од нив гето, без никаков допринос во духовните процеси. Имено, во тој аспект на современата духовна мисија на Црквата, современиот православен духовник и богослов, Пергамскиот Митрополит Јован Зизиулас разгледува како неопходност правилата на Црквата да се истолкуваат во егзистенцијални категории, т. е. да се сврзат исконските вистини на Православието со егзистенцијалните трагања на современиот човек (спореди Зизиулас, Йоан. Православната Църква и третото хилядолетие. – В: Християнство и култура, бр. 1, С., 2002, с. 28). А не треба да заборавиме дека Светите Отци, кои од основи ја преобразија цивилизацијата на Европа, точно и верно даваа одговори на прашањата на своето време и беа во дијалог со својата епоха. На тоа, имено, нè учи Преданието на Црквата, а не на изолација интровертност. Вистинското Православие никогаш не е „нарцистично“, такви се само неговите фалсификати.

Исто така, важно е да се разбере дека православните народи не можат да сведетелствуваат во Европа со политички и економски средства. Прво, зато што нив не ги поседуваат, и второ, тоа веќе се случувало во историјата на Европа. Православната Црква не би можела, а и не треба се претвори во одраз на Ватикан, а уште помалку во идеологија и политичка партија. Силата на Православието е, имено, во неговиот црковен, заедничарски и евхаристичен характер – во соборноста. За да може таа да се осуштестви, православните народи треба првин да го надминат етнофилетизмот, коишто ги измачува. Макар и осуден од Црквата (1872 г.), низ последново столетие не само што тој не исчезна, ами напротив – стана посилен и трајно се поддржува од одделните поместни Цркви. Тоа ја дискредитира Црквата и ја нарушува нејзината структура и правила. Во тој случај природно возникнува прашањето: Како би го граделе единството на Европа кога сме разделени меѓу себе и не можеме да ги разрешиме тие прашања во сферата на Црквата, нешто, коешто е потребно заради самата природа на Црквата? Тој факт е уште пожален на фонот на решавањето на националните конфликти на западните народи во полето на политиката.

Како заклучок, вистина е дека со создавањето низ последните два века на одделни „национални“ Цркви беше затемнето разбирањето на соборноста. Од една страна почна да се смета нормално соборноста да се поистоветува со синодалноста во границите на една „национална“ поместна Црква. Од дуга страна се наложува мислата дека „националните“ поместни Цркви се апсолутно независни една од друга, но би можеле да бидат зависни од политичката конјунктура внатре во одделните држави. Така, желбата за автономија или автокефалија најчесто се подчинува на национални или дури политички побуди, поведение, коешто во суштина е еклисиолошки апсурд. Па и повеќе, расколите од крајот на ХХ-от век во одделните поместни Православни Цркви покажаа тенденција на уште поголемо оддалечување од еклисиологијата и соборноста. Главните причини за нив се предимно од политички и економски характер, што говори веќе за критичен недостиг на црковност, и уште повеќе на соборност. Градењето на духовното единство на Европа, како основна задача на Црквата, претполага преодолевање на тие тенденции и враќање во лоното на вистинската соборност. Во таа смисла, востановувањето на соборноста не е носталгија по минатото, туку одговорност пред иднината!